Batı’daki trafo krizi! Çözüm için pusula Türkiye’yi gösteriyor

Kuzey Amerika ve Avrupa güç altyapısını milyarlarca dolar harcayarak yenilemeye hazırlanıyor. Lakin güç iletiminde kritik ehemmiyetteki trafo termini ve fiyatları alıp başını gitti. Ağır talep, hammadde tedarik sorunu, yetersiz kapasite ve teknik işgücü krizin temel sebepleri. Dünyada baş gösteren trafo termin krizi Türkiye için bir fırsat kapısı açabilir. Üretimde kullanılan ana girdilerde ithalatçı olunması ise risk ögesi.

Dünyada trafo kıtlığı yaşanı­yor. Gelişmiş ekonomiler bulut iktisadı, yapay ze­ka, çip üretimi, elektrikli ve hidro­jenli araç teknolojilerinde yarışa gi­rerken alt seviye teknolojiye sahip trafo yatırımlarını göz arkası edince kriz baş gösterdi. İş o raddeye ulaş­tı ki ABD Başkanlık Ulusal Altyapı Müşavere Kurulu (NIAC) haziran ayında “ABD Şebekesinin Güveni­lirliğini Sağlamak İçin Güç Trafo­su Derdinin Giderilmesi” baş­lıklı rapor hazırladı. Raporda yer­li üretimin desteklenmesi de dahil olmak üzere bir dizi teklif sunuldu. Pekala bu kriz neden baş gösterdi ve krizin art planında ne var?

TERMİN MÜDDETLERİ İKİ YILA ÇIKTI

Birçok dalda olduğu üzere Ko­vid-19 pandemisi sürecindeki ka­panmalar yüzünden dünyanın bir­çok gelişmiş ve gelişmekte olan ül­kesinde trafo yatırımları sekteye uğradı. İklim krizi yüzünden ar­tan sıcaklıklar klima kullanımının ağırlaşmasına neden oluyor.

Bu da güç altyapısı eskimiş ülkele­rin şebekesinin ağır güç çeki­mini karşısında yetersiz kalması­na yol açıyor. Şebekeyi geliştirmek için daha fazla trafo üretilmesi ge­rekiyor. Wood Mackenzie’nin ra­poruna nazaran, pandemiden çıkarken emtia fiyatlarında gözlenen süratli artışlar da fiyatları adeta uçurdu. Sonraki devirde emtia fiyatları gerilese de üreticilerin güçlü talep ve termin müddetlerinin takviyesi ile marjlarını yükselttikleri gözleni­yor. Rapora nazaran termin mühletleri iki yıla çıkmış durumda. Pandemi ön­cesinde ise bu 30-60 hafta ile sınır­lıydı. Öte yandan sorun termin sü­releri ile de hudutlu değil. 2020’den bu yana hammadde maliyetlerinin de tesiriyle trafo fiyatları yüzde 60-80 oranında arttı.

ABD’deki trafoların ortalama yaşının 30 olduğu belirtiliyor. Bir trafonun 30-40 yıllık ömrü olduğu düşünüldüğünde ülke altyapı ye­nilenmesi için kritik vakitlerde.

BAKIR VE ÇELİK TEDARİĞİNDE ZORLUK

ABD Ticaret Bakanlığı verileri­ne göre özellikle 2019 yılında bü­yük güç trafolarının yüzde 80’den fazlası ithal edildi. Yerli üreticiler dampingli ithal mallar yüzünden rekabet edemedi.

ABD Başkanı Bi­den, Amerikalı imalatçıları des­teklemek için 2022 yılında Savun­ma Üretim Maddesi’ni devreye al­sa da trafo üreticilerinin kederine derman olmadı. Başka yandan ABD Güç Bakanlığı’nın trafo imala­tını da kapsayan bir formda amorf çelik kullanım kuralı getirmesi sek­törde zelzele tesiri yarattı. Geçen nisan ayında ise amorf çelik kul­lanım oranlarına ait kriterler yumuşatıldı. Yükselen talep ve dala yönelik projeksiyon­lar dev üreticilerin yatırım iş­tahının artmasına neden oldu.

Powermag’de yer alan Sonal Patel imzalı makalede Siemens Energy, Hitachi Energy, Virginia Trans­formers üzere büyük oyuncular önümüzdeki üç yılda üretim ka­pasitelerini artırmak için yatırım kararları açıkladılar. Tekrar de üre­tim kapasitesi artırılsa da kapasi­te kullanım oranlarını istek edilen düzeylere çekmek bakır, elektrik çeliği (tane yönelimli silikon çe­lik) ve madeni yağlar üzere malze­melerin tedariğinde rastgele bir zorluk yaşanmamasına bağlı. Üs­telik trafolar için gerekli olan ana bileşenleri bir avuç firma üretiyor. Trafoların üretiminde yüksek ka­liteli bakır ve çelik kullanılıyor ve bu hammaddelerin fiyatı son beş yılda iki kattan fazla arttı.

AVRUPA’NIN ZORLUĞU İŞGÜCÜ

Projeksiyonlara nazaran Kuzey Amerika’dan sonra trafo pazarın­da en yüksek talebin yaşanacağı Avrupa’da da kriz çanları çalıyor.

Avrupa Komitesi’nin Kasım 2023’te yayınladığı çalışmaya gö­re güç altyapısının yenilenmesi için 2030 yılına kadar 584 milyar avroluk harcama yapılması planla­nıyor. Çalışmaya nazaran bu yatırım­lar yenilenebilir güç kaynakları­nın şebekeye dahli, elektrikli araç yayılımı ve ısı pompalarının kulla­nımının artması sonucu oluşacak talebe karşılık vermek için mecburî. ABD pazarına özel aktardığımız zorlukların yanında Avrupa’nın ek bir sorunu daha var. O da özel­likle büyük trafo suramı için ge­rekli olan nitelikli işçi ihtiya­cı. Bir yüksek teknoloji eseri olma da trafoların üretimi sıkıntı ve çok faz­la teknik işgücü gerektiriyor.

FIYATTA OLMASA DA KALİTEDE VARIZ

Amerika ve Avrupa’da yaşanan trafo derdine yönelik gelişme­leri Dünya’ya pahalandıran Balı­kesir Elektromekanik Sanayi Te­sisleri A.Ş. (BEST) Yönetim Ku­rulu Başkanı Rona Yırcalı, ABD ve Avrupa son periyoda kadar güç altyapısına yeteri kadar yatırım yapmadığı için şimdilerde yenile­me yatırımlarının gündeme gel­diğini söyledi. Bu manada yalnızca trafolarla sonlu kalmayan güç merkezlerinden iletim çizgilerine kadar geniş bir altyapı yenileme­sinin başladığını belirten Yırca­lı, “ABD üzere gelişmiş ülkelerde güç muhtaçlığı çok artmaya başla­dı. Elektrik gücün üretiminde, nakliyesinde ve kullanımında ar­tışlar kelam konusu.” dedi.

ÇİN HER YERDE!

Türkiye Oda­lar ve Borsalar Birliği (TOBB) ve Dış Ekono­mik İlişkiler Kurulu (DE­İK) üzere iş dün­yasının çatı ku­ruluşlarında baş­kanlık vazifesinde bulunmuş Rona Yırcalı, “Biz de BEST olarak trafo üretiminde varız. En büyüklerden biriyiz. Üretimin yüzde 75-80’i ih­racata gidiyor. ABD’de üretim var. General Electric var. Çin’de çok bü­yük üretim var.” bilgilerini aktardı.

ABD’nin Çin’e alternatif tedarikçi yaratma projesi kapsamında altya­pı yenilemelerinin Türkiye için bir fırsat kapısı açıp açmadığına yö­nelik sorumuzu yanıtlayan Yırca­lı, “Yer yer alternatif olunabiliyor. Güney Kore’de de üretim var. Çin tabi çok büyük. Fiyat rekabeti yap­mak sıkıntı. ABD olmasa da Ortado­ğu ve Afrika’da varlar. Vakit za­man iç pazarda da Çin ile rekabette zorlandığımız oluyor. Onlar dev­let siyaseti gereği yalnızca trafoda değil her bölümde ucuz fiyat veri­yorlar. Lakin kalitelerinde sorun oluyor.” diye konuştu.

GİRDİLER İTHAL

Elektrik alanında müteahhit­lik de yaptıklarını anımsatan Ro­na Yırcalı, “Bu hususlarda her za­man devlet takviyesine muhtaçlık duyu­luyor. Kurların bu durumda olması bütün ihracatçılar üzere bizim için de dezavantaj. Vakit zaman zor­luk yaşanıyor. Üretimde kullanı­lan girdilerin fiyatları global tale­be nazaran belirleniyor. Bakır mesela. Yağ da ithal ediliyor. Silisli sac üzere özel alaşımlı eserler ithal ediliyor. Teknik işçi sayımız hudutlu. Ülke olarak yetkinlik bakımından kahrımız yok lakin kâfi perso­nel bakımından bizde de muhtaçlık var.” görüşlerini aktardı.

TÜRKLER DE YATIRIM YAPIYOR

Dünyadaki trafo krizinin asıl se­bebinin hammaddeden kaynak­landığını vurgulayan trafo üretici­si BETA Güç’ün İdare Ku­rulu Üyesi Yusuf Cenk Dağsuyu, “Silisyumlu sac ana hammadde. O da Türkiye’de üretilmiyor. Bü­yük üreticiler; Rusya, Japonya ve Çin. ABD’de de üretim var. Pan­demi periyodunda tedarikte sıkın­tı yaşadık. Üretim kısıldı. Dünya genelinde bu kısılınca, trafo üre­timinde de kısıtlar yaşanabiliyor. Elektrik çeliği denilen bu silisyum­lu sac.” bilgilerini paylaştı.

Aynı vakitte DEİK Türkiye-Kongo İş Konseyi Başkanı da olan Dağsuyu, Türkiye’deki üreticilerin yatırım­larını artırdığını ve kendilerinin de bu kapsamda 150 milyon dolarlık yatırım yaptıklarını söz etti. Güç trafosu ve dağıtım trafosu olmak üzere üretimin ayrıldığını bunun yanında yağ kullanılmayan kuru tip trafoların da pazarda yer buldu­ğunu lisana getiren Dağsuyu, “Ame­rika pazarından talep var. Şimdi ağır satışlar olmadı. Oraya öz­gü üretim yapıldığında fırsat kapı­sı açılacak. Yalnızca ABD değil Afri­ka’da da güç kullanımı arttıkça Türkiye’nin ihracat alanı genişle­yecek. Özetle hakikat kalite üretimle Türkiye için bu kriz fırsat kapıları açar.” bildirisi verdi.

PAZAR YÜZDE 92 BÜYÜYECEK

-Güç trafosu pazarı 2023 prestijiyle iddiası 18.6 milyar dolar büyüklüğünde.

-Market Research Future bilgilerine nazaran, 2024 yılında ise pazarın 20.2 milyar dolara ulaşması bekleniyor. 2032 yılına gelindiğinde ise 35.8 milyar dolarlık bir hacim kelam konusu olacak.

-Özellikle yapay zeka teknolojileri, data merkezleri, akıllı kentler, yenilenebilir güç ve elektrikli araçlar dağıtım ve iletim altyapısına daha fazla yatırım yapılmasını mecburî kılıyor.

-Trafo pazarının 2032 projeksiyonuna bakıldığında en büyük gelişmeyi Kuzey Amerika pazarında göstermesi bekleniyor. Bunun nedeni ister Trump seçilsin ister Harris, ABD seçimleri sonrası ülkenin altyapısının yenilenmesi kelam konusu. Kuzey Amerika pazarından sonra en büyük gelişme ise Avrupa pazarında yaşanacak. Avrupa’yı yakın bir farkla Asya-Pasifik takip edecek.

YAĞDA İTHAL İKAME TAKVİYEYLE OLUR

Trafolarda kullanılan yağlarda Türkiye ithalatçı. Madeni Yağ ve Petrol Eserleri Sanayicileri Derneği (MAPESAD) Tayfun Koçak’a yerlileştirmenin yapılabilirliğini sorduğumuzda bunun kamunun dayanağı ve üniversite sanayi işbirliği ile mümkün olacağını not etti. Koçak, “Trafo yağları ithal ediliyor. Çalışmalar yapılıyor fakat ürettik diyen duymadık.

Trafo yağı özellikli bir yağ. Türkiye’de bu özelliği yakalayabilen eserler de var. Ancak orjinali üzere değil. Trafo yağında Türkiye Elektrik İletim AŞ (TEİAŞ) standardı belirliyor. En büyük alıcı o. İhracatta da memleketler arası standart gerekir. O standartta üreten bizim duyduğumuz yok. TEİAŞ’a vazife düşüyor. Aslında yalnızca yerlileşme savunmada değil bu tip eserlerde de olmalı. Olmaması için hiçbir sebep yok.” görüşünü lisana getirdi.

UZAKDOĞU’YA PÜRÜZ TÜRKİYE’YE YARAR

Astor Güç Genel Müdür Yardımcısı Olcay Doğan, “Önümüzdeki 5 yıllık periyotta güç transformatörleri pazar büyüklüğünün yüzde 7, dağıtım transformatörleri pazar büyüklüğünün de yüzde 6 oranında büyümesi beklenmektedir.” bilgisini verdi.

“Ülkemizde de benzeri bir eğilimle yenilenebilir güç yatırımları ağırlıklı olmak üzere kurulu kapasitedeki artış amaçları ve yenileme yatırımları nedeniyle yüzde 6,5 seviyesinde bir büyüme beklemektedir.” diyen Doğan, “ABD transformatör pazarı bilhassa güç transformatörleri üretiminde kâfi lokal üretim olmaması nedeniyle dış ticarete değerli ölçüde gereksinim duymaktadır. ABD transformatör pazarının Uzakdoğu menşeili eserlere uygulanması planlanan, uygulanan kısıtlamalar nedeniyle Türkiye’deki üretici firmalar için uygun ve kıymetli bir ihracat pazarı olarak öne çıkmaktadır. Avrupa pazarı için de benzeri bir gelişim kelam mevzusudur.” sözlerini kullandı.

Şirket olarak artan talebin karşılanabilmesine yönelik olarak kapasite artırımı yatırımına başladıklarını belirten Doğan, kelamlarını şöyle sürdürdü: “Yüzde 100 oranında kapasite artışı sağlanacak olan yeni yatırımın 2025 yılı başında tamamlanması hedeflenmektedir. Yatırımın tamamlanması ile üretim ve ihracat sayılarında değerli artışlar sağlanacaktır. Talebin ağır olduğu termin müddetlerinin yurt dışında 3-4 yıllara çıktığı yurt için de 2 yıllara yaklaştığı bu devirde Astor Güç olarak, dağıtım, güç, anahtarlama eser gruplarımızda kapasitemizi 2 katına çıkarıyoruz.”

TÜRKİYE PAZARINDAKİ DURUM

Bir elektrik devresinden bir yahut birden fazla elektrik devresine güç iletimini manyetik alan aracılığıyla sağlayan trafo/ transformatörler, elektriğin sağlıklı aktarılmasında kritik bir fonksiyona sahip. Yaklaşık 150 yıllık bir teknoloji olan trafoların genel prensibinde geçen uzun yıllar zarfında temel bir değişim olmadı; metal sargılar ve makine yağı.

2023 yılı üretimlerine ait datalar incelendiğinde Türkiye’de transformatör üretim ve satışının 122.000 MVA düzeyinde olduğu gözlemleniyor. Türkiye transformatör pazarının yüzde 65’inin yenileme yatırımlarından yüzde 35’inin de yeni yatırımlardan kaynaklandığı varsayım ediliyor