Ağrı Dağı, Türkiye’nin doğu ucunda yer alan, İran ve Ermenistan’dan da görülebilen, 5137 metre yüksekliğiyle sırf Türkiye’nin değil, Orta Doğu’nun da en büyük volkanik dağıdır. Dağın tepesi, yıl boyunca karla kaplıdır ve çok sayıda akarsuyun kaynağı olan bir buzul barındırır. Büyüklüğüyle, insanı kendini ufacık hissettiren coğrafik bir şahanedir. Ağrı Dağı, Ermenicede Masis, Kürtçede Çîyayê Agirî ismiyle anılır. Birebir vakitte Yahudi ve Hristiyan inançlarında, Nuh’un Gemisi’nin büyük tufandan sonra oturduğu Ararat Dağı olarak bilinir. Ağrı Dağı, büyük tufan sonrası insanlığın tekrar başlangıcını simgelediği üzere, bölgedeki mahallî halk anlatılarında aşk ve kahramanlık öyküleriyle ilişkilendirilir.
Örneğin, Yaşar Kemal’in Ağrı Dağı Efsanesi isimli yapıtında, Ahmet ile Gülbahar’ın imkânsız aşkı bu dağın eteklerinde geçer. Kayıtlara nazaran dağa birinci tırmanış 1829’da Friedrich Parrot tarafından gerçekleştirilirken, birinci solo kış tırmanışı 1970’te Bozkurt Ergör tarafından yapılmıştır. Ağrı’ya tırmanış, 1990 yılında güvenlik nedenleriyle 8 yıl boyunca yasaklanmıştır. Yaşar Kemal’in anlatısında ise Ahmet, bu imkânsız tırmanışı aşkı ve gelenekler uğruna yapar. Ayrıyeten, dağın doruğunun perilerle, cinlerle ve öbür doğaüstü varlıklarla dolu olduğuna dair kıssalar de hayli yaygındır. Birtakım efsanelere nazaran, Ağrı Dağı’nın içinde altından bir kent gizlidir; fakat bu kente ulaşmaya çalışanların başına makus olaylar geldiğine inanılır.
Tiyatro, opera, toplum sıhhati ve gündem yazıları derken işin içine bir de seyahat yazıları mı dahil oldu diye düşünenleri, bu sondan tiyatroya hakikat tekrar çekiyorum ve sizi İBB Kent Tiyatroları’nın dönem açılışını yaptığı Ağrı Dağı Efsanesi oyununa davet ediyorum. Yaşar Kemal’in romanını tiyatroya uyarlayan Yiğit Sertdemir, birebir vakitte oyunun direktörü. Sertdemir, kurucu grubunda yer aldığı Kumbaracı50’nin sanat direktörlüğünü yapmanın yanı sıra oynamaya, yazmaya, yönetmeye ve eğitim vermeye devam ediyor.
Cumhuriyet’in ilan edildiği yıl, Osmaniye’nin Hemite köyünde doğan müellif, Kürt kökenli bir aileden gelmektedir. Kemal’in çocukluğu yoksullukla ve trajedilerle doludur. Babasını küçük yaşta kaybetmesi ve bir kaza sonucu sağ gözünün görme yetisini yitirmesi, onun derin bir müşahede gücü ve hassaslıkla hayata bakmasını sağlamış olmalı ki yapıtlarında sıkça karşımıza çıkan güçlü insan öyküleri merkezdedir.
Yazarın edebiyata olan ilgisinin başlangıcı, halk kıssaları, destanlar ve türkülere dayanır. Birinci şiirlerini Adana Halkevi’nde yayımlayan Kemal, daha sonra gazetecilik yaparak yazma yeteneğini geliştirir. 1952 yılında Cumhuriyet gazetesinde çalışmaya başlayan Kemal, toplumsal gerçekçi bir çizgide ilerleyerek köy ve kent hayatını ele aldığı röportajlarıyla dikkat çeker. Kemal, 1955 yılında yayımlanan birinci romanı İnce Memed ile edebiyat dünyasında bir ihtilal yaratır. Bu roman, sırf bir macera öyküsü değil; toplumsal adalet, toprak mülkiyeti ve insani direnişin güçlü bir metaforudur.
Anadolu’nun büyülü coğrafyası, onun anlatımında eşsiz bir canlılık kazanır. Bu yerler sırf bir art plan değil, kahramanlarının iç dünyasını yansıtan bir aynadır. Kemal, yapıtlarında mitolojik ve masalsı ögeleri çağdaş bir anlatım lisanıyla harmanlar. Masalın büyüsünü toplumsal sorunlarla birleştirerek okuyucuyu hem düşündürür hem de duygusal bir seyahate çıkarır.
Kemal’in yapıtlarında ezilenlerin, yok sayılanların ve sömürülenlerin sesi vardır. Yalnızca öykülerinin gücüyle değil, birebir vakitte lisanındaki zenginlikle de öne çıkar. Anadolu’nun ağızlarından derlediği sözler ve tabirlerle halk kültürünü ve kolektif şuuru gözler önüne serer. Yaşar Kemal, ömrü boyunca pek çok ödül kazanır ve 2015 yılında hayata veda eder.
Şehir Tiyatroları, Yaşar Kemal’in 1970 yılında yayımlanan; 13 lisana çevrilip dünya çapında ağır ilgi gören ve destan, masal, roman özellikleri taşıyan Ağrı Dağı Efsanesi yapıtını, 36 yıl ortadan sonra farklı bir rejiyle seyirciyle buluşturuyor. Sertdemir oyun için, “Kavuşursan masal olur. Kavuşmazsan efsane. Masal olamayanların efsanesi, Ağrı Dağı Efsanesi. (…) Tüm olamamış aşklarımızın, kaybettiğimiz umutlarımızın, ayrılıklarımızın kıssası. O denli bir ayrılık ki, güya ortamıza kocaman bir kılıç saplanmış da elimiz birbirine dokunamıyor. Dokunabilse, el ele tutuşacağız ancak ne mümkün. Dokunabilse, masal olacağız. Dokunabilse… Ah bir dokunabilse… Masal olamayanların ülkesinde, efsaneye mahkûm bir ahire adım adım gitmek… Tahminen oluruz masal. Kılıç ortadan bir kalksa. Kavuşuruz. Dokunuruz.” diyor.
18. yüzyılda Doğu Beyazıt’ta geçen bu kıssa, ‘anlatı içinde anlatı’ tekniğiyle seyirciyi derinden etkiliyor. Yaşar Kemal’in doğayı sadece bir art plan değil, başlı başına bir kahraman olarak sunduğu anlatısı, Ağrı Dağı’nı korkulan, öfkeli ve hiddetli bir beşere dönüştürür. Rejide de bu yaklaşım, dekor dizaynıyla bir sefer daha hayat buluyor. Barış Dinçel’in hareketli modüllerden oluşan dekoru, kıvrımları ve tırmanışlarıyla oyunculara geniş bir hareket alanı sunuyor. Bu tasarım, farklı yerleri kesintisiz bir biçimde seyirciye ulaştırarak, muharririn destansı dünyasını tiyatro sahnesine taşıyor. Dağ, zindan, han, göl, konut ve meydan; ışık, müzik ve hareketin etkileyici kullanımıyla seyircinin algısında daima dönüşen diyarlara dönüşüyor. Yiğit Sertdemir, güzel bir mühendislik ve koreografiyle kendi dünyasını bir sefer daha muvaffakiyetle inşa ediyor. Oyunun ışık tasarımı Osman Aktan’ın imzasını taşıyor.
Oyun, çobanların her bahar güneş doğmadan evvel Ağrı Dağı’ndaki Küp Gölü etrafında toplanmasıyla başlar. Burada kavallarıyla gün batımına dek ‘Ağrı Dağı’nın Öfkesi’ olarak isimlendirilen bir ezgiyi çalarlar. Müzik, oyunun duygusal derinliğini ve atmosferini güçlendiren en kıymetli ögelerden biri. Oğuzhan Balcı tarafından oyuna özel olarak bestelenen müzikler, kıssanın dramatik yapısını daha da etkileyici hale getiriyor. Bu eserler, Burçak Çöllü idaresindeki Kent Tiyatroları Orkestrası tarafından canlı olarak icra ediliyor. Sahne üzerinde kullanılan çeşitli enstrümanlar ise anlatının zenginliğini artırıyor. Oyun, Kürt kültürünün derin izlerini taşıyan dengbêj geleneğini de sahneye taşıyor. Dengbêjler, Kürt kültüründe birer öykü anlatıcısı, şair ve tarihçi olarak kültürel belleği canlı tutan değerli figürlerdir. Yazılı edebiyata geçişten evvelki devirde tarihi olayları, aşiret kıssalarını, aşk destanlarını ve epik kahramanlık hikayelerini aktaran bu kelamlı edebiyat geleneği, oyunda Mahmut Han’a dağın öfkesini anlatırken tekrar hayat buluyor. Sertdemir’in rejisi, dengbêjlik geleneğini Batı tiyatrosunun teknikleriyle ustalıkla harmanlayarak, seyirciye bu unutulmaya yüz tutmuş kültürel mirası hatırlatıyor. Sonuç olarak, Yaşar Kemal’in destansı dünyası, tiyatronun güçlü araçlarıyla yine yorumlanırken hem geçmişin izlerini taşıyan hem de çağdaş bir estetikle zenginleşen bir seyir tecrübesi sunuyor.
Oyunda anlatılan öykü şöyledir: Sorik Köyü’nde yaşayan Ahmet’in kapısına bir gün beyaz bir at gelir. Yaşlı bilge Sofi, Ahmet’e, sahipsiz atı uzaklara götürüp bırakmasını söyler. Lakin at her seferinde geri döner ve Sofi’nin yanında belirir. Sofi, töreye nazaran artık bu atın Ahmet’e ilişkin olduğunu ve gerçek sahibinin onu geri alamayacağını açıklar. Sahnede bu hafta da bir at var. Lakin Kent Tiyatroları’nın imkânları, Devlet Opera ve Balesi üzere olmadığından sahneye canlı bir at çıkarmamışlar. Latife bir yana, Candan Seda Balaban’ın yaratıcısı olduğu beyaz tüllerden oluşturulmuş kukla tasarımı, oyuna etkileyici bir estetik kazandırıyor. Oyuncular, kıvrak hareketleriyle kostümlerinin yakasını diğer bir istikamete çevirerek, kollarını katlayarak ya da şapkalarını çıkararak sahne üzerinde farklı karakterlere ustalıkla dönüşüyorlar. Kostümler hem kıssanın geçtiği yüzyılı anımsatan ayrıntılarıyla hem de vaktin dışındaki masalsı duruşuyla seyirciyi anlatının büyüsü içinde tutuyor. Beyaz cet sahnede hayat veren oyuncu Özge Midilli, birebir vakitte Senem Oluz ile birlikte oyunun koreografisini de paylaşmış. Efsanedeki beyaz at, mitolojide ve halk anlatılarında sıkça görülen bir semboldür. Türk mitolojisinde beyaz at ekseriyetle saflığın, özgürlüğün ve doğaüstü güçlerin temsilcisi olarak görülür. Bu kıssada ise kahramanlık ve özgürlük arayışının bir yansımasıdır. Atın ele geçirilmesi için verilen uğraş, tıpkı vakitte yazgıyla ve toplumsal baskılarla olan savaşı simgeler.
Gelelim atın sahibine. Burada işler karışır; çünkü atın sahibi, güç sahibi olduğundan kendini efsanelerin önünde tutan kibirli Mahmut Han’dır. Beyazıt Sancağı yöneticisi olan Han, etraftaki beyefendiler aracılığıyla atını geri ister. Lakin Ahmet, töreye bağlı kalarak atı vermeyi reddeder. Mahmut Han ise “bir dağlı parçası” olarak küçümsediği Ahmet’le ölümcül bir uğraşa girişir. Temel çatışmalar burada başlar. Sonra işin içine aşk girer; çünkü öykünün cilvesi bu ya, Mahmut Han’ın kızı Gülbahar, “dağlı parçası” Ahmet’e âşık oluverir.
Han, kızını bile vefata gönderecek kadar çığırından çıkar. Fakat sonunda, etraftaki halkın saraya karşı ayaklanmasından ve Osmanlı nezdindeki prestijini kaybetmekten korkarak kızını Ahmet’e vermeyi kabul eder. Elbette bu kararını bir kuralla bağlar: “Ahmet, Ağrı Dağı’nın doruğuna çıkıp orada büyük bir ateş yakmalıdır.” Ağrı Dağı, Türk ve Kürt halk kültüründe sıradan bir coğrafik yer değildir. Mitolojik ve kutsal manalar taşıyan bu dağ hem ulaşılmazlık hem de kutsallık sembolüdür. Doruğu, insanların ulaşmaya çalıştığı fakat ekseriyetle başaramadığı bir maksadı temsil eder. Efsanede Ağrı Dağı, yasak aşkın trajedisini, aşılması imkânsız mahzurları ve insan iradesinin sonlarını simgeler. Öykü, Leyla ile Mecnun yahut Ferhat ile Tatlı üzere aşk uğruna her şeyi göze almayı bahis alan destanlarla emsal bir çizgide ilerler.
Ahmet bu şiddetli misyonu kabul eder. İmkânsızı başarır; dağa tırmanır, ateşi yakar ve Gülbahar’ı alıp götürür. Halkın kalabalığını ve gücünü temsil eden meşalelerle desteklenen bu sahne, seyircinin en çok etkilendiği anlardan biridir. Sertdemir’in rejisindeki bu kısım, oyun boyunca hafızalarda en çok yer eden sahnelerden biri olarak öne çıkar. Kıssanın ana teması her ne kadar aşk üzere görünse de daha derin bir bildiri barındırır. Yaşar Kemal, halkın birlik olduğunda hiçbir güç tarafından durdurulamayacağına olan inancını güçlü bir halde söz eder. Ayrıyeten, yöresel törelerden habersiz bir iktidar ile halk ortasındaki çabayı vurgular. Direktör, metne sadık kalarak çağdaş güncellemelerden kaçınmış olsa da oyunun toplumsal ve siyasal bağlamı seyirciden beklenen duygusal tepkisi almayı başarır.
Oyunun merkezinde kişisel oyunculuklar değil, topluluğun gücü vardır. Ahmet ve başka dağlılar, sahnede bir bireyden çok bir topluluk olarak şekillenir. Antik tragedyaların ruhunu taşıyan bu yapı, ikisi bayan olmak üzere üç koro şefi liderliğinde organize edilen bir koro tarafından desteklenir. Kıssa ilerledikçe Ahmet, Gülbahar’ı babasından alır lakin ona dokunmaz. Bu ayrıntı, öyküye onurlu bir katman ekler. Ayrıyeten, oyunun kıymetli bir sembolü olan kılıç, bağlantıların tam ortasında yer alarak hem öyküyü hem de aşkı farklı bir düzleme taşır.
Sinem Özlek’in dramaturgisini üstlendiği, Kent Tiyatroları oyuncularının büyük bir muvaffakiyetle sahnelediği Ağrı Dağı Efsanesi, seyirciye görkemli bir tiyatro tecrübesi sunuyor. Oyuncular; Arda Alpkıray, Ayşe Günyüz Demirci, Besim Demirkıran, Can Tarakçı, Cihan Kurtaran, Emrah Can Yaylı, Emre Yılmaz, Ertan Kılıç, Hakan Örge, Murat Üzen, Özge Midilli, Serkan Bacak, Uğur Dilbaz, Yeliz Şatıroğlu ve Zeynep Ceren Gedikali, iki perdelik, 2 saat 45 dakika süren bu yapımda sahnede resmen devleşiyor. Orkestranın canlı performansıyla güçlenen bu grup, seyircinin alkışını ziyadesiyle hak ediyor.
Uzun oyunlar tiyatro dünyasında sıkça eleştirilir. Uzun yazılar da. Lakin, bu tenkidin altında yatan kolay gerçek şu soruyu akla getirir: Yaşar Kemal’in katmanlarla dolu anlatısı daha kısa müddette anlatılabilseydi, kazandığınız birkaç dakikada hayatınıza ne katardınız? Bu oyunun müddeti, Yaşar Kemal’in anlatısına sadık kalarak öykünün derinliklerini hissettirmek için bir gereklilik. Elbette her tiyatro performansında olduğu üzere Ağrı Dağı Efsanesi de tempo problemleriyle karşılaşabiliyor. Sahneleme sanatı, her kezinde tekrar inşa edilen bir dünya yaratmayı gerektirir. Oyuncuların birtakım günler matine ve suare olarak art geriye sahneye çıkması, vakit zaman yorgunluk hissine ve performanslarının dalgalanmasına neden olabilir. Bu, tiyatronun canlı bir sanat olarak riskleri ve hoşluklarından biridir.
Yaşar Kemal romanlarıyla büyümüş olanlar ya da onun anlatılarına Anadolu’nun masalsı dünyasından bir pencere aralamak isteyenler için Ağrı Dağı Efsanesi bir fırsat. Büyük emekle hazırlanan bu yapım, sadece kıssa anlatımıyla değil, dekoru, müziği ve oyuncu performanslarıyla da izleyiciyi içine çekiyor. Bu büyülü anlatıya dahil olmak ve Yaşar Kemal’in kozmosunu tiyatro sahnesinde deneyimlemek istiyorsanız, biletlerinizi alın ve unutulmaz bir tecrübeye adım atın. Şimdiden düzgün seyirler ve yeterli hafta sonları.