Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun İstanbul üzerine kentin kültür hafızasını kayıt altına aldığı yapıtı Prof. Dr. Mustafa Koç tarafından günümüz Türkçesine kazandırıldı. Yüklü olarak Suriçi’nde kalan tekkeler ve ömür alanlarının Cumhuriyet devri durumu hakkında bize farklı bilgiler sunan metinlerin Fatih’le ilgili kısmı; Fatih Belediyesi tarafından 5 cilt olarak basıldı. “Revnakoğlu’nun İstanbul’u – İstanbul’un İç Tarihi – Fatih” isimli bu 5 ciltlik çalışmada Cumhuriyet periyodu Fatih semti hakkında enteresan ayrıntılar yer alıyor.
“HEYECAN DUYDUĞUM BİR ÇALIŞMA OLDU”
Revnakoğlu’nun İstanbul’unun ilim ve kültür etraflarında beğeniyle ve ilgiyle karşılandığını belirten Fatih Belediye Başkanı M. Ergün Turan, “ Benim de şahsen heyecan duyduğum bu itibar yapıtı kültür dünyamıza armağan etmekten büyük memnunluk duydum. Eski eserler, tarihi arşiv ve kitabeler uzmanı olan Cemalettin Server Revnakoğlu, kentten içre bir kente tanıklık etmiş ve bu tanıklığı titizlikle kayıt altına alan bir İstanbul aşığı. Bu kayıtları yarım asır sonra okuyucularıyla buluşturmaktan kıvanç duyuyorum ve büyük emeği olan Prof.Dr. Mustafa Koç olmak üzere tüm emeği geçenleri de tebrik ediyorum” dedi.
Cemaleddin Server Revnakoğlu (1912-1968), Cumhuriyet periyodu kültür hayatımızın en değerli figürlerinden biri olmasına, birçok çağdaşından fersah fersah ötede çalışmalara imza atmasına rağmen yıllar boyunca tozlu arşivlerde gizli kalmış bir isim. İstanbul’u sokak sokak gezen, gezmekle kalmayıp neredeyse her bir dergâhın konuğu olan, her kütüphaneye giren, tüm mezarları ziyaret edip arşivleyen, musikişinaslarla ahbaplık, şairlerle yarenlik eden, sayısız mektup yazan, fotoğraf ve doküman toplayan Revnakoğlu’nun kıymet biçilemeyen arşivi, hiç evlenmediği ve akrabaları da bilinmediği için vefatının akabinde sahipsiz kaldı. Eksiksiz bir tasnifi bugün bile yapılamayan bu kültür mirasının yazılar ve notlardan oluşan kısmı, Abdülbaki Gölpınarlı ve Halil Can’ın teşebbüsleriyle Galata Mevlevihanesi’ne aktarıldı. Burada yıllar boyunca mahzun bekleyen arşiv, vakit içinde istifade etmek gayesiyle gelenlerin alıp götürdükleriyle birlikte bir ölçü eksilmiş de olarak, 2007’de Süleymaniye Kütüphanesi’ne taşındı.
ŞEHİR TARİHİNDE BİR DERYA
Revnakoğlu’nu tanıdığımız kent tarihçilerinden ayıran en kıymetli konu, onun bir belgeselci mantığıyla değil, şahsen şahit olarak, tanışarak, hissederek, perdenin arkasındaki görme çabasıyla yazmasıydı. Şeyhlerden edebiyatçılara, mevlithanlardan mimarlara, hattatlardan tiyatroculara kadar yaşadığı periyotta bir halde iz bırakmış olan çabucak herkesle dostluk kurmuş, öykülerini şahsen görerek ve kendilerinden dinleyerek yazmıştı.
Ne var ki son derece dağınık, içinden çıkılması hiç de kolay olmayan bir arşiv bıraktı gerisinde Revnakoğlu. Ömrü vefa etmediği için binlerce notu nereye ilişkin olduğu bilinmeyen biçimde kalakaldı, makaleye veya kitaba dönüşmedi. Üstelik bu notların birçoğu kendi içinde de çok karmaşık hâldeydi; Revnakoğlu’nun okunması hiç de kolay olmayan el yazısına ilaveten kimilerine vakit içinde eklemeler yapılmış, kimilerine içeriğe referans vermeyen birden fazla başlık atılmış, kimileri da birbirinin tamamlayıcısı olmasına karşın bambaşka evraklara konulmuştu. Bu yüzden, düzenleyip yayınlamak şöyle dursun, bu sayısız notu layığınca tasnif etmek bile göz korkutucu derecede güç, ağır bir işti. Buna kalkışacak kişinin akademik yahut kültürel alakadan çok daha fazla, ziyadesiyle keskin bir motivasyonu olmalıydı. O kişi, daha evvel de diğerlerinin girişmeye cüret edemediği işleri omuzlanıp alnının akıyla tamamlayan Prof. Dr. Mustafa Koç oldu.
‘MÜSLÜMAN İSTANBUL’U NASILDI?
Peki onu böylesine meşakkatli bir işe girmeye iten etken neydi? Geçtiğimiz yıl Şaban Özdemir’le gerçekleştirdiği söyleşide ilgisinin kaynağını şu cümlelerle anlatıyor Prof. Koç:
“Üniversite yıllarında içimizi saran bir İstanbul iptilası vardı: Dersaadet’i keşfetmek. Lise yıllarımda Cumhuriyet öncesi Paris’i keşfeden münevverleri okurdum. O vakitlerde tek iptilam İstanbul’da bir kısım okumaktı. Şiire, nesre, romana dökülen İstanbul’u şahsen deneyim etmek, yaşamak istiyordum ve geldiğim İstanbul’da İstanbul tiryakileriyle karşılaştım. Savcı Sedat Balkan’la tanıştım. Balkan, Bizans İstanbul’una müptela idi.
Fener, Balat… Onda Bizans’ı keşfetme tiryakiliği elan da cari. İstanbul’a geldiğimde Sait Faik’in Beyoğlu’sunu Attila İlhan’ın Pera’sını okuya duya, o yolda kaleme alınmış metinleri de gördüm. Bu sefer Bizans İstanbul’undan Levanten İstanbul’dan bakiyeleri görmek… Kalabalıklar her nedense ya Bizans mütevellilerinin eline ya da Pera perestişkârlarının arkasına düşmüştü. Yanımda Müslüman olan İstanbul’u, Türk olan İstanbul’u duyan, anlatan ne bir dost ne de bir kalem vardı. (…)
İstanbul, herkese ölçüsünce bir şeyler söyler ancak en çok kalbi olana, en çok aklı olana, en çok deneyimi olana, en çok malumatı olana sırlarını döken kenttir. Biz Mevlana’nın meclisine köyden gelmiş kolay bir çoban üzereydik İstanbul karşısında. Ne Mesnevi’yi anlayacak art plana, ne beşere, ne cemiyete ne de kurumlar tarihine maliktik.
İstanbul hepsinin toplamıydı, istifli bir yığınıydı. Bu hem yazma metinlerin içinden geçmeyi gerektiriyordu hem matbu metinlerin. Kolay bir turist rehberinin ardına düşen insanın ve öbür kalabalıkların İstanbul’u gerçek İstanbul değildi. Revnakoğlu’yla birinci mülakatımda aradığım şeye yaklaştığımı hissetmiştim. Bu adam kenti ne Reşat Ekrem Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi’nde olduğu üzere Sodom ve Gomore’ye çeviriyordu ne de Ahmed Rasim’in kaleminde tamamıyla meyhaneye dönüşen İstanbul’a odaklanmıştı.”
NAKIŞ NAKIŞ İŞLER ÜZERE FATİH
Mustafa Koç’un bu çabasının birinci ve görkemli çıktısı, toplamda 2 bin 500 sayfa tutan 5 ciltlik “Revnakoğlu’nun İstanbul’u – İstanbul’un İç Tarihi – Fatih” oldu. Fatih Belediye Başkanı M. Ergün Turan’ın özel ilgisi ve teşvikiyle Fatih Belediyesi Kültür Yayınları tarafından yayımlanan eser, Koç’un da ihtimamlı açıklama ve notlarıyla refakat ettiği büyüleyici bir İstanbul seyahati hüviyetinde. Üstelik Fatih tarihi mevzubahis olduğunda odaklanılan, Fatih Camii merkez alınarak çizilen rotalarla; Karagümrük’le, Edirnekapı’yla, Ayvansaray’la, Balat’la, Zeyrek’le, Vefa’yla sonlu bir seyahat değil bu. Şehremini, Samatya, Yedikule, Kocamustafapaşa, Yenikapı, Aksaray, Mevlanakapı, Belgradkapı, Silivrikapı, Haseki, Samatya üzere semtlerin daha evvel hiçbir kent rehberinde yer almayan tarihi de tüm canlılığı ve zenginliğiyle karşımıza çıkıyor.
Böylesine kapsamlı bir çalışmayı özetlemek, Revnakoğlu’nun gözüyle Fatih’in (dolayısıyla geniş ölçüde İstanbul’un) tarihine kısa bir bakış atmak pek mümkün değil. Bu yüzden, dikkat alımlı birtakım tanıklıklar ve türlü iktibaslarla yetinmek durumundayız.
FATİH’E KİMLERİN YOLU DÜŞTÜ KİMLER GEÇTİ
Fatih’in en bilinen meydanlarından Atpazarı, Revnakoğlu’nun yaşadığı devirde eski kimliğinden büsbütün kopmuş, bir harabeye dönüşmese de yer yer yıkıntılar içinde kalmış. Bir vakitler sadece ahırların değil, semercilerin, mutafların, şebeşçilerin; özcesi atlarla ilgili ticaret ve zanaat erbabının da yeriymiş Atpazarı. Bu meydanın üst tarafında ise bir “dua meydanı” varmış. Revnakoğlu’nun satırları, bu meydanın Selçuklulara kadar uzanan esaslı bir geleneği yaşattığına işaret ediyor:
“Atpazarı’nın üst cihetinde bir de Dua Meydanı vardır ki her sabah dükkânlar açılmazdan önce esnaf ve ahaliden kimileri oraya gelir. Mahalle mescidinin imamı tarafından hoş bir dua okunur, hâzırûn duayı dinler, ondan sonra dükkânlar birer ikişer açılmaya, atlar öteye beriye götürülmeye, paranın muâmelât-ı mu’tâdesi görülmeye başlar.”
Revnakoğlu rehberliğinde Fatih Camii civarına uzandığımızda tanıdık simalarla karşılaşıyoruz. Malta Çarşısı’nda yer alan üç katlı ve yüz beş odalı meşhur Şekerci Hanı’ndan bahsederken, İstanbul’a birinci gelişinde buraya yerleşen “kıvırcık saçlı, karanfil bıyıklı, ateşîn bakışlı, esmerimsi güzelce bir genç olan” Neyzen Tevfik’ten kelam açılıyor:
“Neyzen’in daha gençliğinde Musa Kâzım üzere bir beşere gönderilmesi, onunla tanışması, irfan rahlesinin önüne diz çöküp ondan okuması, feyizlenmesi hakikaten çok yerinde isabet ve mazhariyet olmuştur. Musa Kâzım Efendi vaktinin en uyanık fikirli, sürekli ileri görüşlü, çok hür düşünen, tasavvufa mail, meşreben de melâmî olduğundan Tevfik’le kolay kolay tanışmışlar ve ortalarındaki ezeli aşinalık icabı olarak da çabucak anlaşıvermişlerdi.”
MEKANDAN ÇOK İNSAN ANLATISI
Fatih’in bin odalı tarihinde dolaşırken karşımıza çıkanlar Neyzen Tevfik’ten ibaret değil elbette. Aslına bakılırsa, Revnakoğlu’nun evrakında yerden çok insan var; hangi sokağa sapsak, hangi köşeyi dönsek onlarca hayat hikayesi karşılıyor bizi. Onlardan biri de Hafız Kemal’e ilişkin. Bölümünün bu meşhur mu meşhur müezzini ile uzun uzun mülakatta bulunmuş Revnakoğlu. Yetinmemiş, Hafız’ın vefatının akabinde Salih Saim Unar’ın kaleme aldığı ancak neşredemediği yazısını da emanet almış ki bu yazı Hafız Kemal’in kitleler üzerinde nasıl bir tesir bıraktığının kuvvetli bir nişanesi sayılır ve aşağıdaki kısmı hassaten dikkat caziptir:
“Şimdi Kemal, üstte hülâsaten demiştim ki seni benim kadar seven yoktu ve olamazdı. İşte bunun bir delil-i cemili olarak hakkında kimsenin söylemediği ve hiçbir kalemin yazmadığı muhtasar bir iki cümle ve satır: Hazret-i Davut alâ-nebiyyinâ ve aleyhi’s-selâmdan ezelde kim ne tevarüs etmişse etmiş, maddi ve manevi ne elde etmişse etmiş, ama o sayın peygamber meydanda olan ve dünyaları, fezaları, semaları dolduran farklı bir hazinesini evlatlarından gizleyerek yahut iki zıddın içtimaı üzere bir hâlet-i şâz ve müstesna ile onların gözü önünde sana ayırmış ve güya: Şimdilik arş-ı a’lâda, mele-i Mevlâ’da emaneten hıfz olunacak malım bundan yüzlerce, binlerce sene sonra dünyaya gelecek aşk ve şevk-i ilâhîden mürekkep ve mücessem bir beden için ayrılmıştır ve o benim sesimdir. Onu Hafız Kemal’e bir mâl-ı helâl olarak bahş ve hibe ettim demişti.”
TEKKELER DİYARI
Revnakoğlu’nun aktardığı Fatih tarihi, “Tekkeyi bekleyen çorbayı içer” tabirine dair de çok ayrıntılı malumat barındırıyor. Çünkü asırlarca “Tekkeler Diyarı” denebilecek bir hüviyeti olan Fatih’te, bu yerlerin harikulâde zenginlikteki mutfak kültürü de silinmez izler bırakmış. Şerbet, keşkül, aşure, çorba, helva, lokma, pilav, börek, reçel, konserve ve daha kacı sırf özel tanımlarıyla değil, hazırlanışları ve takdimleri esnasındaki kadim ritüellerle de öne çıkıyor. Bunlardan biri, Kâdirî asitanesindeki erbain helvası. Revnakoğlu’nun satırları, bu helvanın hazırlanışına ne kadar ihtimam gösterildiğinin altını çiziyor:
“Hatm-i şerîfe bed’ ile birlikte helvanın da tıpkı anda tabhına metot ve erkan veçhi ile başlanır. Bu helva irmik helvasıdır. Bunu dergâhın pîş-kademinin (şeyhten sonra zikr-i şerîfi yönetime memur olan zattır ki dergâh-ı şerifte özel hücresi vardır) riyaseti tahtında toplanan fâtiha-i şerifeye mezuniyeti olan yedi zattan mürekkep bir heyet pişirir. Bunların ortasında pîş-kadem de dâhildir. Yedi olmasına sebep, etvâr-ı seb’anın tekmiline işarettir. Bu yedi zatın birebir tarikten ve dergâhın mensuplarından bulunmaları efdal ve müreccahtır. Şayet yedi zat bulunmazsa beş yahut üç olur ki bu da tarikat icabatındandır ve erbabının malûmudur.”
Okurken içinde kaybolunan ve pek de çıkılmak istenmeyen bu tarih hazinesinin Fatih harici kısmı de (onun da yaklaşık 5-6 cilt hacminde olacağı varsayım ediliyor) yeniden Prof. Dr. Mustafa Koç’un becerikli ellerinde yayına hazırlanıyor. Eyüp, Haliç, Kasımpaşa, Sütlüce, Beyoğlu, Beşiktaş, Ortaköy, Sarıyer, Beykoz, İstinye, Rumeli ve Anadolu Hisarları, Boğaziçi, Üsküdar, Kadıköy, Yakacık, Kozyatağı, Zeytinburnu, Bakırköy, Topkapı, Silivri, Çatalca üzere yerlerin malumatını barındıran bu evrakın da kitaba dönüşmesiyle, Revnakoğlu’nun muazzam İstanbul tarihi -bugüne ulaşabildiği kadarıyla- tamamlanmış olacak.